مقاله: وقتی دو امپراطوری مسلمان با یک ریشه ، تیشه به تاریخ منطقه زدند
(دکتر حجت بقایی؛ مشاور تحقیق و توسعه)
تاریخ هر ملت و منطقهای، مجموعهای از انتخابها، اتفاقات و اشتباهات است که در نهایت سرنوشت آن را رقم میزند. منطقه خاورمیانه که ایران و عثمانیها نیز در آن جای گرفتهاند، یکی از پیچیدهترین و پرتنشترین نقاط تاریخ جهان است. جالب است بدانیم که پیش از شکلگیری امپراتوری عظیم عثمانی، ریشههای فرهنگی و سیاسی مشترکی بین این دو وجود داشت. اما اشتباهات تاریخی و تصمیمات استراتژیکی، باعث شد این دو ملت نه تنها از هم جدا شوند، بلکه به رقیبانی سرسخت در عرصه سیاست جهانی بدل گردند. این مقاله به بررسی این موضوع میپردازد که چگونه «عثمانیها ایرانی بودند» و اشتباهات تاریخی آنها مسیر تاریخ را به شکل بنیادی تغییر داد.
ریشههای مشترک فرهنگی و تاریخی
منطقهای که امپراتوری عثمانی در آن شکل گرفت، در دوران پیش از ظهور ترکهای عثمانی تحت نفوذ امپراتوریهای مختلف ایرانی مانند ساسانیان و سپس سلسلههای اسلامی ایرانی بود. بسیاری از ترکهای اولیه که به عنوان قبیلههای کوچنده شناخته میشدند، در اصل در حاشیه فرهنگ و تمدن ایرانی رشد کردند. زبان فارسی به عنوان زبان درباری، ادبیات، هنر و سیاست، نقش مهمی در شکلگیری ذهنیت و هویت ترکهای اولیه داشت.
شاهان و حکام اولیه عثمانی نه تنها به زبان فارسی مسلط بودند، بلکه بسیاری از ادبیات، فرهنگ و حتی ساختار سیاسی خود را از ایران وام گرفته بودند. در این دوره، نمیتوان عثمانیها را جدا از فضای فرهنگی ایرانی دانست؛ بلکه آنها بخشی از همین فضای گسترده ایرانی-اسلامی بودند که بخش بزرگی از منطقه را تحت تأثیر داشت.
اشتباهات تاریخی و تغییر مسیر سرنوشت
با گذشت زمان و به ویژه با ظهور سلسله صفوی در ایران و تقویت هویت ملی ایرانی، فاصلهها شروع به افزایش کرد. چند اشتباه اساسی در این مرحله باعث شد که عثمانیها و ایرانیها به دو امپراتوری رقیب و کاملاً متفاوت تبدیل شوند:
۱. غفلت از اتحاد فرهنگی و اشتباه در سیاست خارجی
عثمانیها به جای بهرهمندی از پیوندهای فرهنگی و تاریخی، سیاستی را پیش گرفتند که مبتنی بر رقیبپنداری ایران صفوی بود. این سیاست تهاجمی و رقابت شدید، موجب شد فرصتهای ایجاد اتحاد و همبستگی از بین برود. در واقع، عثمانیها نتوانستند به درستی بفهمند که اتحاد با ایرانیان میتوانست قدرت منطقهای آنها را چند برابر کند.
۲. استفاده از اختلافات مذهبی به عنوان ابزاری برای تفرقه
عثمانیها که عمدتاً سنی بودند، صفویان شیعه را به عنوان تهدیدی مذهبی و سیاسی دیدند. این نگاه تفرقهانگیز باعث شد اختلافات مذهبی عمیقتر شود و به جای اینکه به عنوان عاملی برای همزیستی مسالمتآمیز عمل کند، به ابزار جنگ و دشمنی تبدیل شود. این اشتباه نه تنها باعث درگیریهای داخلی و منطقهای شد بلکه بنیانهای امپراتوری را نیز سست کرد.
۳. نادیده گرفتن اهمیت میراث فرهنگی و علمی ایرانی
اگرچه عثمانیها در بسیاری از زمینهها از دانش ایرانی استفاده کردند، اما در بلندمدت نتوانستند به طور مؤثری میراث فرهنگی و علمی ایرانی را حفظ کنند و آن را بخشی از هویت امپراتوری خود قرار دهند. این نادیده گرفتن به معنای از دست دادن بخشی از ثروت فرهنگی و سیاسی بود که میتوانست موجب پیشرفت و ثبات بیشتر عثمانی شود.
پیامدهای بلندمدت اشتباهات تاریخی
این اشتباهات موجب شد تا دو امپراتوری صفوی و عثمانی که میتوانستند متحد و قدرتی بزرگ در منطقه باشند، به رقبایی تبدیل شوند که قرنها درگیر جنگهای خونین، رقابتهای اقتصادی و سیاسی شدند. این وضعیت:
باعث تقسیم نفوذ منطقه به دو بخش شد؛ ایران صفوی و عثمانیهای سنی.
زمینهساز تنشهای مذهبی و قومی در منطقه گردید که تا امروز نیز ادامه دارد.
از نظر فرهنگی، باعث شکلگیری هویتهای جداگانهای شد که البته ریشههای مشترکشان فراموش نشدنی است.
فرصتهای همکاری در حوزه تجارت، فرهنگ و علم را به شدت کاهش داد.
نگاه به امروز؛ درسهای تاریخ
در دنیای امروز که کشورها به دنبال همکاریهای منطقهای و فرامنطقهای هستند، بازخوانی این تاریخ میتواند درسهای مهمی داشته باشد. اشتباهات تاریخی عثمانیها در جدا شدن از ایران و نادیده گرفتن اشتراکات فرهنگی، میتواند به عنوان هشدار و فرصت برای همگرایی بیشتر دو ملت ایران و ترکیه تلقی شود.
همزیستی مسالمتآمیز، احترام به تفاوتها و بهرهمندی از اشتراکات فرهنگی میتواند به پیشرفت و ثبات منطقه کمک کند، چیزی که در گذشته به دلیل اشتباهات تاریخی از دست رفت.
نتیجهگیری
تاریخ عثمانیها و ایرانیان نمونهای واضح از این است که اشتباهات استراتژیک و سیاسی میتوانند مسیر یک ملت یا امپراتوری را به شکل بنیادینی تغییر دهند.
عثمانیها که روزگاری بخشی از فرهنگ ایرانی محسوب میشدند، با اتخاذ تصمیمات اشتباه و سیاستهای تفرقهآمیز، سرنوشت متفاوتی پیدا کردند که نه تنها تاریخ آنها، بلکه تاریخ کل منطقه را دگرگون ساخت.
بازخوانی این دوره تاریخی، فرصتی است برای درک بهتر اهمیت اتحاد، همکاری و حفظ اشتراکات فرهنگی در جهان امروز.
+روزنوشتهای مشاور تحقیق و توسعه
